Αλέκος Παπαδημητρίου: «Γιώργος Βόγιας ο καπετάνιος ‘‘Καρτσιώτης’’ της Αντίστασης και του Εμφυλίου»

 Με τον Αλέκο Παπαδημητρίου συνυπήρξαμε πολλά χρόνια στο ίδιο σχολείο αλλά και στην επιμόρφωση των καθηγητών της Δευτεροβάθμιας ως επιμορφωτές, εκείνος στους φυσικούς και εγώ στους φιλόλογους. Θυμάμαι πως μαζί τολμήσαμε να οργανώσουμε ένα πρόγραμμα «Φυσικής για ποιητές» στο οποίο για πρώτη φορά βρέθηκαν φυσικοί να συζητούν για τη φιλοσοφία και την τέχνη και την λογοτεχνία σε σχέση με τη φυσική. Όλα αυτά τα χρόνια μου έδωσαν την ευκαιρία να εκτιμώ κάθε μέρα και περισσότερο το ποιον του Αλέκου. Ένας ευγενής και ήμερος άνθρωπος, εξαιρετικός φυσικός και εμπνευσμένος δάσκαλος, προσωποποίηση της αναλυτικής ικανότητας, της ευθυκρισίας και της ορθής κρίσης. Δεν θα πω περισσότερα για τον Αλέκο γιατί έχω την αίσθηση ότι όσα πω δεν φτάνουν να τον περιγράψω και είμαι σίγουρος ότι και ο ίδιος δεν θα το ήθελε μια και είναι γνωστός για τη μετριοφροσύνη του.

Και έρχομαι στο βιβλίο που έγραψε -για το οποίο ειρήσθω εν παρόδω- νιώθω και ολίγον υπεύθυνος μια και επιμελήθηκα το κείμενο και τη σελιδοποίηση του βιβλίου. Το βιβλίο με τίτλο «Γιώργος Ν. Βόγιας - ο καπετάνιος ‘‘Καρτσιώτης’’ της Αντίστασης και του Εμφυλίου» μπορεί να διαβαστεί με πολλούς τρόπους:
α) Ως οικογενειακό χρονικό που μας βάζει να σκεφτούμε πώς τα μεγάλα ιστορικά γεγονότα επηρεάζουν τις ζωές των απλών ανθρώπων. Ιδωμένο από αυτή την πλευρά το βιβλίο για τον Καρτσιώτη γίνεται ένα μικροϊστορικό παράθυρο που εμπλουτίζει και συμπληρώνει τις πιο γενικές ιστορικές αφηγήσεις που αφορούν την περίοδο της αντίστασης και του εμφυλίου. Ταυτόχρονα είναι ένα βιβλίο «χρέους». Η γυναίκα του Αλέκου είναι συγγενής του Γιώργου Βόγια, είναι αδελφός του πατέρα της . Έτσι η οικογενειακή αφήγηση, είναι ένας τρόπος με τον οποίο εκπληρώνεται ένα χρέος προς ένα δικό του άνθρωπο, ένα χρέος που μας συστήνει εκ των υστέρων μια προσωπικότητα ενός αγωνιστή οιωνεί μνημόσυνο της αγωνιστική παρουσίας του.
β) Ως βιογραφία εστιάζεται σε ένα κεντρικό πρόσωπο, του Γιώργου Βόγια. Καθώς το βιβλίο ξεδιπλώνει την πορεία της ζωής του Γιώργου Βόγια, αναδεικνύει, αποκαλύπτει και ερμηνεύει την προσωπικότητά του, τη διαμόρφωση του αξιακού του κόσμου, τις δύσκολες επιλογές του και τη δράση του. Ιδωμένο από αυτή την πλευρά το βιβλίο προσωποποιεί την ιστορία ή μάλλον φέρνει την ιστορία σε ανθρώπινο επίπεδο. Ο κίνδυνος με τις βιογραφίες αυτού του είδους είναι ο συγγραφέας τους να παρασυρθεί συναισθηματικά – ιδίως εάν υπάρχει οικογενειακή σχέση με τον βιογραφούμενο – και να παρασυρθεί δίχως να το καταλαβαίνει σε μια «ηρωοποίηση» και «αγιοποίηση» του βιογραφούμενου. Ο Αλέκος αντιστάθηκε σ’ αυτό τον κίνδυνο και μας σύστησε όχι μόνον έναν «ήρωα» αλλά έναν έντιμο άνθρωπο, σταθερό στις ιδέες του που αναδείχτηκε με βάση τις ικανότητές του και υπηρέτησε το μεγάλο σκοπό έως το τραγικό του τέλος.
γ) Ως κατάθεση και συνεισφορά στην τοπική ιστορία γιατί, αφενός παρέχει πληροφορίες και οπτικές που συχνά λείπουν από τις πιο επίσημες ή μακροσκοπικές ιστορικές καταγραφές και αφετέρου συμβάλει στην καταγραφή των συνθηκών μιας συγκεκριμένης περιοχής και εποχής. Το βιβλίο διασώζει υλικό που ανήκει στην προφορική ιστορία με επιμέρους εξιστορήσεις, ανέκδοτα και προφορικές παραδόσεις και έτσι αποκαλύπτει κάποιες λιγότερο προβεβλημένες πλευρές σημαντικών γεγονότων με την παροχή πρωτογενών πηγών: επιστολές, φωτογραφίες και άλλα οικογενειακά δεδομένα προσφέρουν αυθεντικές μαρτυρίες για τη δράση του Καρτσιώτη και την εποχή του συνδέοντάς τον με τη συλλογική μνήμη που μπορεί να φωτίσει λογής πλευρές και της εποχής και της περιοχής μας.
δ) Ως ιστορικό ανάγνωσμα μιας δύσκολης εποχής ανοίγει μπροστά μας μια ευρύτερη προοπτική που μας επιτρέπει να κατανοήσουμε καλύτερα τις δυναμικές των γεγονότων. Εν κατακλείδι, το βιβλίο για τον Καρτσιώτη δεν είναι απλώς μια αναδρομή στο παρελθόν, αλλά και ένα εργαλείο για την κατανόηση της ιστορικής δυναμικής. Ο Αλέκος επέλεξε να μην παρουσιάσει παρατακτικά μόνο τα γεγονότα της βιογραφίας του Καρτσιώτη, αλλά να τα εντάξει στο ευρύτερο ιστορικό πλαίσιο, και να αναδείξει το γεωγραφικό, πολιτιστικό και κοινωνικό περιβάλλον στο οποίο έζησε ο Καρτσιώτης μέσα στο οποίο διαμόρφωσε τις ευκαιρίες και τους περιορισμούς του, και όλα τα στοιχεία που επηρέασαν τις επηρέασαν τις επιλογές του. Ο Αλέκος συγκέντρωσε και ανάλυσε τις διαθέσιμες ιστορικές πηγές (ημερολόγια, επιστολές, επίσημα έγγραφα, δηλώσεις, νόμοι και άλλα τεκμήρια της εποχής που προσφέρουν άμεση εικόνα των γεγονότων και των προθέσεων του Καρτσιώτη). Αναζήτησε δευτερογενείς πηγές (Ιστορικές μελέτες, βιογραφίες και αναλύσεις άλλων ιστορικών). Έτσι ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί τους στόχους και τις προθέσεις του Καρτσιώτη και να αναγνωρίσει τους περιορισμούς που αντιμετώπιζε, τις πολιτικές πιέσεις, τις αντιδράσεις, την έλλειψη πόρων ή τις περιορισμένες του τελικές επιλογές που οδηγούν στο τραγικό του τέλος.
ε) Ως άσκηση κριτικού λόγου του συγγραφέα απέναντι στις επιλογές ενός ιστορικού προσώπου και στα αιτήματα μιας σκληρής εποχής. Αυτό συνιστά και την ιδιαιτερότητα του βιβλίου. Ο Αλέκος συγκρότησε ένα βιβλίο το οποίο πέρα από τη βιογραφία του Καρτσιώτη παράγει ένα προσωπικό κριτικό λόγο: με αφορμή τη ζωή και τη δράση του Καρτσιώτη διαλέγεται με την ιστορία και καταγράφει τις δικές του αποτιμήσεις. Ο αναγνώστης πρέπει να προσέξει αυτό το στοιχείο του βιβλίου. Η παραγωγή κριτικού λόγου απέναντι στις επιλογές ενός προσώπου στην ιστορία είναι μια σύνθετη διαδικασία που απαιτεί προσεκτική ανάλυση, τεκμηρίωση και αναγνώριση του ιστορικού πλαισίου ώστε να παραχθεί μια ισορροπημένη και εμπεριστατωμένη αξιολόγηση. Και αυτό ο Αλέκος το πετυχαίνει. Όσο και αν αναγνωρίζεται σε πολλά σημεία η υποκειμενικότητα των κρίσεων και των ερμηνειών του (άλλωστε η ιστορική ερμηνεία είναι εν μέρει υποκειμενική γιαυτό και διαφορετικοί ιστορικοί μπορεί να καταλήξουν σε διαφορετικές κρίσεις), οι κρίσεις του παρουσιάζουν ενδιαφέρον γιατί αξιολογούν τις θετικές και αρνητικές επιπτώσεις, βασίζονται σε τεκμηριωμένα επιχειρήματα και τα συμπεράσματά του προκύπτουν από σύνεση, ερευνητική ευσυνειδησία και σεβασμό στην πολυπλοκότητα της ιστορίας.

 

                                
Σταματώ εδώ την παρουσίαση του βιβλίου. Θα μου επιτρέψετε όμως να απαντήσω σε δύο ερωτήσεις που άκουσα ιδίως από νεώτερους. Λένε: «Έχουν γραφεί τόσα πολλά και για την αντίσταση και για τον εμφύλιο. Τι νόημα έχει να εκδίδεται εν έτει 2025 ένα βιβλίο για κάποιον καπετάνιο της αντίστασης και του εμφυλίου σήμερα;» Και άλλοι πάλι συμπληρώνουν «Μήπως όλα αυτά πρέπει να τα ωθήσουμε στη λήθη γιατί συχνά μας διχάζουν;»
Η απάντηση στο πρώτο ερώτημα είναι απλή: «έχει νόημα η έκδοση ενός τέτοιου βιβλίου γιατί μόνο έτσι διατηρείται η μνήμη».
Και να εξηγηθώ. Ποια «μνήμη»; Γιατί υπάρχουν πολλές μορφές μνήμης. Ίσως, θα έπρεπε να μιλάμε για «μνήμες» σε πληθυντικό.
Εντελώς σχηματικά και γιαυτό απλουστευτικά μπορούμε να πούμε ότι υπάρχει η θεσμική μνήμη, η επίσημη, που διαμορφώνεται από το κράτος και τους φορείς του. Εκφράζεται μέσα από το λόγο (νομοθετικά κείμενα, σχολικά εγχειρίδια, επίσημες ομιλίες), αλλά και από επιτελεστικές μνημονικές πρακτικές (γιορτές μνήμης, παρελάσεις, το στήσιμο αγαλμάτων, η ονοματοδοσία οδών...). Υπάρχει ταυτόχρονα ένας χώρος «αντι-μνήμης» που αντιδιαστέλλεται στην επίσημη και διαμορφώνεται από την ατομική μνήμη ατόμων ή κοινωνικών ομάδων που έχουν μια κοινή βιωμένη εμπειρία. Αλλά και πάλι ανάμεσα στην επίσημη και την ανεπίσημη μνήμη, που βεβαίως δεν είναι ομοιόμορφες και συχνότατα παρουσιάζουν ρήγματα και διαμορφώνουν εναλλακτικές εκδοχές του παρελθόντος, απλώνεται ένας ολόκληρος ενδιάμεσος ποικιλόμορφος χώρος φορέων μνήμης. Σ’ αυτόν τον ενδιάμεσο ρευστό χώρο της μνήμης εντάσσεται και το βιβλίο για τον Γιώργο Βόγια, τον καπετάνιο της Αντίστασης και του εμφυλίου. Στο βιβλίο του Αλέκου η οικογενειακή μνήμη συχνά παραμένει ένα αβάσταχτο βάρος, μια βαριά σκιά πάνω από τις ζωές των τωρινών απογόνων για το τι θα μπορούσε να έχει συμβεί, και για το τι πράγματι συνέβη. Είμαστε στο χώρο της «μετα-μνήμης» και αυτό συντηρεί το ζήτημα της αντίστασης και του εμφυλίου ανοιχτό για τις επόμενες γενιές των ερευνητών.
Όσον αφορά το ερώτημα για τις δυσάρεστες ιστορικές καταστάσεις που πρέπει να οδηγηθούν στη «λήθη» η απάντηση είναι εξίσου απλή: Η λήθη δεν είναι η άρνηση της μνήμης. Είναι απλώς η άλλη όψη της μνήμης ειδικά όταν μιλάμε για τον εμφύλιο. Και η μνήμη και η λήθη συνδέονται με τη δυσκολία επεξεργασίας ενός τραυματικού παρελθόντος. Η λήθη δεν σβήνει σαν σφουγγάρι όσα συνέβησαν. Απλώς επιβεβαιώνει τη διαρκή επιστροφή στο τραυματικό γεγονός που απωθήθηκε ως αδυναμία λογικής επεξεργασίας.
Το βιβλίο του Αλέκου Παπαδημητρίου για τον Γιώργο Βόγια, τον καπετάνιο της Αντίστασης και του εμφυλίου τελικά λειτουργεί καθαρτικά. Η ιστορική αφήγηση γίνεται ένας τρόπος να δαμάσουμε το τραύμα, ως λύτρωση και ως οφειλόμενο πένθος.

Θωμάς Ψύρρας
Λάρισα 9-5-2025