Ξεκινώ από τα συγκείμενα: το εξώφυλλο και την τιτλοφόρηση.
α) Στο εξώφυλλο μια τοιχογραφία του Ντιέγκο Ριβέρα, του μεξικάνου ζωγράφου, του γνωστού για τις μεγάλης κλίμακας τοιχογραφίες αλλά και τη θυελλώδη σχέση του με την ομότεχνό του Φρίντα Κάλο ∙ η ψηφιδωτή σύνθεση δημιουργεί ένα μυθικό «παζλ» (ας κρατήσουμε και το «ψηφιδωτό» και το «παζλ» στη μνήμη μας γιατί θα μας εξυπηρετήσουν να κατανοήσουμε καλύτερα τον τρόπο δόμησης του μυθιστορήματος ).
β) Ο τίτλος του έργου «Το τρένο των νεφών» προέρχεται από ένα υπαρκτό σιδηρόδρομο, τον τρίτο πιο ψηλά σιδηρόδρομο στον κόσμο, το El Tren a las Nubes . Η διαδρομή, ξεκινάει από τη επαρχία Σάλτα στην Αργεντινή και συνδέει τη βορειοδυτική Αργεντινή με το Βολπαράιζο της Χιλής. Η κατασκευή της γραμμής άρχισε το 1921. Το υψηλότερο σημείο της, η οδογέφυρα Λα Πολβορίλα, τέλειωσε στις 7 Νοεμβρίου 1932 και όλο το έργο περατώθηκε στις 20 Φεβρουαρίου του 1948 (μάλιστα εκεί εργάστηκε και ως μηχανικός ο Γιόσικ Μπροζ Τίτο). Χρειάστηκαν 27 χρόνια για να ολοκληρωθεί. Το τρένο έχει ειδικούς τροχούς και ειδικούς μηχανισμούς ώστε οι ρόδες να κολλάνε στις ράγες και για να ανεβαίνει καθ’ ύψος είναι η γραμμή είναι κατασκευασμένη σε ζικζακ ή σε σπιράλ . Συνολικά καλύπτει 270 μίλια διαδρομής και περνάει από 29 γέφυρες, 21 σήραγγες, 13 οδογέφυρες, 2 ζιγκ-ζαγκ και 2 σπείρες . Το τρένο διατρέχει τις υψηλότερες κορυφές των Άνδεων, φτάνει σε ύψος 4220 μέτρων στο πιο ψηλό σημείο της διαδρομής, μέσα από τα σύννεφα ή και πάνω από αυτά, και έτσι έχεις την αίσθηση ότι πετάς προς σύννεφα ή για τα σύννεφα.
Έρχομαι στο κείμενο της Φακίνου.
Το Τρένο των Νεφών είναι ένα μυθικό τρένο, ένα τρένο-φάντασμα. Ανεβαίνει στα σύννεφα και χάνεται. Το τέρμα του είναι και το τέλος του κόσμου. Οι επιβάτες –όπως συμβαίνει στη ζωή- μεγαλώνουν και σιγά-σιγά χάνουν τα νιάτα τους. Κεντρικό πρόσωπο του μυθιστορήματος είναι ο «Κανένας». Γεννήθηκε στο χωριό Σαν Πέδρο και μεγάλωσε στα χέρια του Χουάν και βύζαξε από πέντε μανάδες. Γιός ενός έλληνα ναυτικού του Οδυσσέα που τον έσπειρε και έγινε αιτία να λάβει το όνομά του: «Κανένας» , ο Ούτις της Οδύσσειας.
Δεκάχρονος, αφού δεν πίστευε τα όσα ακούγονταν σχετικά με το τρένο που περνούσε νύχτα, έχοντας τη σφοδρή επιθυμία να βρει τον πατέρα του, επιβιβάστηκε στο τρένο με τη μικρή Ρεβέκα.
Σ’ αυτό το μυθικό τρένο συναντά τον Ελεγκτή (µε Ε κεφαλαίο) – πρόσωπο που έρχεται από την ποίηση του Σαχτούρη- ο οποίος καθοδηγεί τον ήρωα και τον ξεναγεί από βαγόνι σε βαγόνι. Όμως σε κάθε βαγόνι που µπαίνει µεγαλώνει κατά δέκα χρόνια (1). Έτσι ο ελεγκτής γίνεται πλοηγός της ζωής του, είναι η µοίρα ή το πεπρωµένο του Κανένα.
Στο τρένο των νεφών θα συναντήσει χρυσοθήρες , αυτόχθονες Ινδιάνους και θ’ ακούσει τις ιστορίες τους, στρατιώτες και πόρνους, εγκληματίες και δωσίλογους, συνομιλεί με νεκρούς - την Εβίτα Περόν, τον Ωνάση, τον στρατηγό Μπολίβαρ και τον Τσε Γκεβάρα, τον τυφλό συγγραφέα που είναι συγχρόνως Μπόρχες και Όµηρος μαζί. Συναντά πρόσωπα και τύπους, όλοι τους εμβληματικοί ήρωες, πρόσωπα που συγκροτούν τη μυθική «ιστορία» της Λατινικής Αµερικής.
Στις τελευταίες σελίδες καθώς, ο Κανένας ολοκληρώνει τη μύηση στη ζωή, ανακαλύπτει ότι είναι πατέρας του εαυτού του και κατανοεί την μέγιστη αλήθεια ότι «∆εν µπορούµε να καθορίσουµε πολλά πράγµατα στη ζωή µας – κι ας πιστεύουµε ότι τα καθορίζουµε». (2)
…. .... .... .....
«Το τρένο των νεφών» είναι ένα βιβλίο που –κατά κάποιο τρόπο - είχε ήδη αναγγελθεί πολύ πριν υπάρξει ως δημιουργία. Μάλιστα ο τρόπος της προαναγγελίας θέτει ένα ενδιφέρον ζήτημα «πατρότητας» του βιβλίου ∙ δηλαδή αν είναι βιβλίο της Φακίνου ή ένα βιβλίο που έγραψε κάποιος άλλος χρησιμοποιώντας τη Φακίνου ως διάμεσο…
Να εξηγηθώ:
Στο βιβλίο της Φακίνου «Οδυσσέας και Μπλουζ», ήρωας είναι ένας εξηντάχρονος ιδιόρρυθμος συγγραφέας ο Οδυσσέας ο οποίος προσπαθεί να ολοκληρώσει το βιβλίο του «Το Τρένο των νεφών», στο οποίο το κεντρικό πρόσωπο μπαίνει σε ένα τρένο όπου αλλάζει βαγόνι κάθε δεκαετία. Πρόκειται για ένα ημιτελές βιβλίο μέσα στο βιβλίο. Επομένως από τη στιγμή που κρατάμε στα χέρια μας «Το τρένο των νεφών» μπορούμε να θεωρήσουμε πλέον ότι ο Οδυσσέας περάτωσε την ημιτελή κατασκευή και μας έδωσε ολόκληρο και πλήρες «Το τρένο των νεφών».
Έτσι η Φακίνου κατασκεύασε μεν τον συγγραφέα Οδυσσέα αλλά εκείνος – εν μέρει αυτονομημένος - αποτελείωσε το δικό του έργο (δια χειρός Φακίνου) με θέμα –τι άλλο για έναν Οδυσσέα;- το Ταξίδι με το «τρένο των νεφών».
Δεν είναι βέβαια νέα ούτε πρωτότυπη ετούτη η επιλογή.
Ο αναγνώστης ίσως θυμάται από την εποχή του μυθιστορήματος “Η Μερόπη ήταν το πρόσχημα” (το 1994) ότι η Φακίνου εκμεταλλεύτηκε ένα παλαιό λογοτεχνικό κοινό τόπο «που ορίζει το ταξίδι σαν ισοδύναμο της απόλαυσης και της γνώσης, άρα της ζωής”. Ήδη -από τότε- είχαμε μια “εν συνόψει χερσαία Οδύσσεια" (3).
Ιδού λοιπόν δύο από τα μεγαθέματα της γραφής της Φακίνου: η Οδύσσεια και το ταξίδι.
Άλλωστε η ίδια δήλωσε ότι «το ταξίδι, εσωτερικό και εξωτερικό, είτε στον τόπο μας είτε μέσα μας, είναι από τις προσωπικές μου εμμονές. Δεν μπορώ να κάνω αλλιώς. Είμαι ένας άνθρωπος που δεν ταξιδεύει πάρα πολύ, αλλά έχω σωθεί με τα νοερά μου ταξίδια.». (4)
Στο Τρένο των Νεφών γινόμαστε μάρτυρες δύο τουλάχιστον ταξιδιών.
Ένα ταξίδι επχειρεί η συγγραφέας Φακίνου-Οδυσσέας στην Λατινική Αμερική και ένα άλλο, δεύτερο ταξίδι, ο δεκαετής ήρωάς της με το Τρένο των νεφών.
Με το πρώτο ταξίδι η Φακίνου-Οδυσσέας κινείται επιλέγοντας ως προορισμό φυγής τη Λατινική Αμερική. Έτσι το κείμενό της από μόνο του αποτελεί μια απόπειρα “γραμματειακής” φυγής από τους “ελληνικούς” χώρους, μια απόδραση και τελικά μια συγγραφική εγκατάσταση σε αλλότριο μυθιστορηματικό τόπο. Όμως προσοχή: ο τόπος δεν είναι η Λατινική Αμερική ως γεωγραφική οντότητα, ως τόπος της Γεωγραφίας, αλλά κυρίως ως μυθιστορηματικός τόπος (που βεβαίως ως τέτοιος υπάρχει και δεν εξαντλείται στα σημεία της γεωγραφίας ή της ιστορίας). Είναι ο τόπος που δημιούργησαν οι λατινοαμερικάνοι συγγραφείς, ο τόπος του μαγικού ρεαλισμού, ο οποίος στα λατινοαμερικάνικά δεδομένα λειτουργεί με εντελώς φυσικό τρόπο μέσα από την παρουσία του συλλογικού μύθου ο οποίος εκπροσωπεί μιαν απόλυτη αλήθεια και ουδεμία σχέση έχει με το "φολκλόρ".
Και ενώ η Φακίνου έως σήμερα έγραψε ρεαλιστικά βιβλία, όπως το “Έρως, θέρος, πόλεμος”, το “Μόμπυ Ντικ”, το “Γάτα με πέταλα”, τώρα ως Φακίνου-Οδυσσέας μεταβαίνοντας στη Λατινική Αμερική εγκαθίσταται εκεί όπου έχει εγκαθιδρυθεί ένα μυθοπλαστικό ιδίωμα το οποίο εδώ και πολύ καιρό διαμόρφωσαν συγγραφείς όπως οι Μάρκες, Λιόσα, Φουέντες, Αμάντο, Κορτάζαρ, Σάμπατο, την Ισαμπέλ Αλιέντε κ.ά.
Ως μετανάστις στον μυθιστορηματικό λατινοαμερικάνικο χώρο προσπαθεί να αναγνωρίσει τα σημεία του μυθικού περίγυρου, και γι’ αυτό δεν διστάζει ως παίγνιο και ως παζλ να εντάξει αυτούσια κομµάτια από µυθιστορήµατα λατινοαµερικανών συγγραφέων στο δικό της κείμενο (
η διακειμενικότητα επιβεβαιώνεται και από το παζλ και τη σύνθεση του εξωφύλλου!). Η Φακίνου εξηγεί στο Γιάννη Μπασκόζο: «∆ιάβασα Ιστορία και 40 βιβλία λατινοαµερικανικής λογοτεχνίας, αποδελτίωσα τα 28 και ρίσκαρα βάζοντας στη ροή του δικού µου κειµένου αποσπάσµατα από αυτά τα βιβλία». Αυτό προφανώς προέκυψε από την ανάγκη κατευθείαν συνομιλίας με τα πρόσωπα και τις ιστορίες τους, μια ανάγκη να ειπωθούν πρόσωπο με πρόσωπο τα λόγια και τα κοινά πάθη.
Η Φακίνου–Οδυσσέας λοιπόν ταιριάζει τη συγγραφική περπατησιά της με όλα εκείνα τα στοιχεία που συγκροτούν τους τόπους του μαγικού ρεαλισμού: Συγχωνεύει την προαποικιακή περίοδο με τη μεταβιομηχανική εποχή ∙ δημιουργεί έτσι ένα ιστορικά προσδιορισμένο αλλά α-χρονικό πλαίσιο στο οποίο εμβαπτίζει την ιστορία της. Αναιρώντας τα σύνορα μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, αποδέχεται ισότιμα το καθημερινό και συνηθισμένο πλάι στο απίθανο και εκπληκτικό. Και έτσι αποδέχεται τη μεταφυσική ως πραγματικότητα – ή καλύτερα τη θεωρεί αναπόσπαστο μέρος της πραγματικότητας...
Το δεύτερο ταξίδι, το ταξίδι που πραγματοποιεί ο “Κανένας” με το τρένο των νεφών, είναι ένα ταξίδι που θα μπορούσε κάλλιστα να μην είχε πραγματοποιηθεί ποτέ ως μυθική υπόθεση και να συμβεί μόνο μέσα στο νου ενός δεκάχρονου παιδιού που αγωνίζεται να μεγαλώσει... Είναι το εκείνο ακριβώς το στοιχείο που μας “φέρει” μέσα στον κύκλο αλλά ταυτόχρονα μας βγάζει έξω από τον κύκλο του μαγικού ρεαλισμού...
Η έως τώρα πρώτες κριτικές αποτιμήσεις του έργου εστιάζονται κυρίως στο λατινοαμερικάνικο μαγικό ρεαλισμό. Έχω την άποψη όμως ότι τελικά ο μαγικός ρεαλισμός αποτελεί μόνο το αναγκαίο περίβλημα - ίσως και να είναι και η συγκάλυψη - ενός άλλου στοιχείου. Έχω την αίσθηση ότι η περιπέτεια του Κανένα είναι μια ιστορία εντός της οποίας κρύβονται στοιχεία μιας ειδητικής γραφής (μιας γραφής που διασπείρει λέξεις και εικόνες με σκοπό να μεταδώσει μιαν “είδηση”, κάτι σαν καλά κρυμμένο μυστικό, ή σαν μια πολύτιμη παρακαταθήκη). Κι αυτή η είδηση έχει κάτι το φοβικό. Είναι σαν η ιστορία του Κανένα να λέγεται για να επιστήσει την προσοχή μας στους επρχχόμενους κινδύνους ή σα να επιζητεί να μεταδώσει αυτό το φόβο έτσι ώστε όλοι μαζί να τον ξορκίσουμε. Τελειώνοντας την ανάγνωση του βιβλίου είχα την αίσθηση της ανησυχίας και της ταραχής. Γιαυτό νομίζω ότι το κείμενο είναι κοντύτερα στον Πόε, τον Μέλβιλ, τον Χώθορν. Έχω την αίσθηση –και το υπαινίχθηκα – ότι βρισκόμαστε κοντύτερα στο Σαχτούρη, δηλαδή στην μυθιστορηματική εκμετάλλευση μιας μετά-υπερρεαλιστικής εικονοπλασίας και αφήγησης στην οποία ο φόβος, ο υπαρξιακός φόβος, είναι παρών και εκείνος καθοδηγεί το υπαρξιακό ταξίδι...
Λάρισα 15-12-2011
... ... ... ... ... ...
Σημειώσεις
(1) «Τότε ο Κανένας ένιωσε κάτι περίεργο. Ήταν σαν να μεγάλωνε ξαφνικά. Αισθάνθηκε τα δάχτυλα των ποδιών του να μυρμηγκιάζουν, να φουσκώνουν, να σκίζουν το φτηνό πανί των παπουτσιών του και να βγαίνουν έξω (...). Ένιωσε να παίρνει ύψος υπερφυσικά. Προσπάθησε να δει τα χέρια του που είχαν μακρύνει, τα έφερε κοντά στα μάτια του και είδε τις παλάμες του μεγάλες και τραχιές σαν των αντρών. Χάιδεψε τα μάγουλά του κι ένιωσε ένα αγκύλωμα από τα γένια που είχαν φυτρώσει. Δοκίμασε τη φωνή του βγάζοντας ένα μακρόσυρτο “αααααααα” και την άκουσε μπάσα και βαθιά»
(2 ) Ευγενία Φακίνου: «Ταξιδεύουµε µε το τρένο της Ιστορίας», συνένετυξη της Ευγενίας Φακίνου στον Γιάννη Μπασκόζο Βήμα 16/10/2011
(3) Παντελής Μπουκάλας, Εφημ. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ, 11-11-1994
(4) Δέσποινα Τριβόλη THE BOOK LOVERS, 10-11-2010
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου